سفال یكی از خلاقیتهای ماندگار انسان از دورة نوسنگی تا دورة معاصر است با طلوع دین اسلام، هنرهای مختلف به ویژه هنر سفالگری از اهمیت خاصی برخوردار گردید، و سفالگران با ابتكارات جدید، پیروی از شیوههای هنری گذشته و سنتهای محلی و الهام از آئین نو، صنعت سفالسازی را در بسیاری از مناطق این سرزمین پهناور به حداعلای شكوفایی رسانیدند
قیمت فایل فقط 19,500 تومان
سفال یكی از خلاقیتهای ماندگار انسان از دورة نوسنگی تا دورة معاصر است. با طلوع دین اسلام، هنرهای مختلف به ویژه هنر سفالگری از اهمیت خاصی برخوردار گردید، و سفالگران با ابتكارات جدید، پیروی از شیوههای هنری گذشته و سنتهای محلی و الهام از آئین نو، صنعت سفالسازی را در بسیاری از مناطق این سرزمین پهناور به حداعلای شكوفایی رسانیدند.
تكامل هنر سفالگری اسلامی سالهای متمادی به طول انجامید، دراین رهگذر مراكز سفالسازی متعدد هریك با برخورداری از ویژگیهای خاص در اكثر شهرهای ایران پدید آمد. سفالینه های اسلامی متعلق به سدههای سوم تا هفتم ه . ق غالباً در مراكزی چون كاشان، ری، سلطانیه، جرجان و نیشابور ساخته شد.
خداوند انسان را از گل كوزه گری آفرید
ذوق هنری و مایه های نخستین هنردوستی در سرزمین ایران از زمان هخامنشیان و پیش از آن وجود داشته است. حجاریهای غنی و با عظمت و پرشكوه كه قبله گاه خاور باستان است و صنعتگران ماهر احساس زیبائی و نبوغ خود را در بسیاری از هنرها، خاصه ظروف فلزی و گلی نشان دادهاند.
حجاریهای عظیم كه در سینة كوهها، لحظههای طلائی در هنر معماری، پارچههای ظریف با نقوش رنگ آمیز، ظروف فلزی برای مجالس، از ویژگیهای هنر ساسانی است.
ظهور اسلام، ارزشهای تازه و حدودی نو بوجود آورد و نبوغ تزئینی ایرانی راه تازهای برای ابراز یافت. گچ بریها و تذهیبهای رنگارنگ پدیدار گشتند، هر خطاطی باعث بوجود آمدن احترام آمیزترین كتابها شد. خط بدوی عرب به ظرافت گرائید و توسعه یافت و اولین پیشرفتهای هنر خط در شهر كوفه انجام گرفت و خط كوفی نامیده شد. در فلزكاری و نقش روی فلز كه سابقة ایران به فلزكاری لرستان میرسد، در هر زمانی سبكی نو و حیرت انگیز به وجود آوردند و هنر سفالگری را به كمك نبوغ خود و تجاربی كه از آزمون سبكهای دیگران كسب كردند رونق بخشیدند.
(نظری به هنر ایران. پوپ) ص 26 تا 29)
A.A. POP
تاریخچهای از سلجوقیان
ایران در قرن 5 هجری درخشندهترین عهد تاریخ خود را با سلجوقیان بست. اینان قبایل ترك چادرنشینی بودند كه از جلگههای قرقیزستان آمده و با سرعت بسیار جذب فرهنگ و هنر ایران گردیده و بسیاری از عناصر آن را فرا گرفتند. (نظری به هنر ایران پوپ).
آنها نخست در خراسان حكومتی تشكیل دادند (430 هـ . ق) و اندكی بعد با گسترش قلمرو خود، نواحی مركزی ایران را نیز به تصرف در آورد، اصفهان را به پایتختی برگزیدند و از آن زمان، در مقابل خلاقت فاطمیان مصر كه نفوذشان تا بغداد ادامه داشت، به خلق اندیشه و تشكیلات منظمی در عالم اسلام پرداختند. (سفال ایرانی، لیلی رفیعی)
سه پادشاه این دوره، یعنی طغرل بیگ، آلپ ارسلان و ملكشاه سلجوقی دهقانی از طوس، خواجه نظامالملك طوسی، طراح بزرگ دولت سلجوقی یاری جستند و نه تنها در تاریخ ایران بلكه در تاریخ جهان اسلام و در سطح وسیعتری در تاریخ آسیا تأثیر بس گستردهای نهادند.
این سلسله بر ایران، عراق، سوریه و آسیای صغیر با دولتهای وابسته به مدت 2 قرن حكمرانی نمودند. (نظری به هنر ایران، پوپ)
در قلمرو ایران زبان پارسی به عنوان زبان ملی و مظهر تمدن درخشان ایرانی، توسط سامانیان احیاء شده بود، به حیات و نفوذ خود ادامه داد. (سنال ایرانی، لیلی رفیعی)
دورة سلجوقی را میتوان از درخشان ترین دورههای هنر اسلامی دانست. چهخ دراین عصر هنرهای مختلف مانند بافندگی فلزكاری، سالفسازی، گچبری و بالاتر از همه معماری به حد اعلای شكوفایی خود رسید.
سلجوقیان به تدریج علاقه مند به هنرهای مختلف گردیده، حمایت آنان، هنرمندان را قادر ساخت كه به توسعه هنر سفالسازی و فلزكاری با شیوه و سبك جدید بپردازند.
تاریخچهای از سلجوقیان
عناصر عمده طرحهای تزئینی گچبرهای دوران سلجوقی، خطوط بیانتها و گردش اسلیمی و حروف كوفی، در زمینه تركیبات نباتی است. این نوع زینتها گذشته از گچبریها در مقبرة سلطان سنجر (سدة ششم هجری) در مرو با آجر نیز انجام شده است. در خردگرد خراسان یكی از زیباترین كتیبههای كوفی دوره سلجوقی كه نام نظامالملك، وزیر اعظم سلطان آلپ ارسلان را دارد و به سالهای 455 تا 485 هجری قمری تعلق دارد در بقایای مدرسهای پیدا شده است.
استعمال دو یا سه سطح مختلف تزئینی، از مختصات برجسته كاری دورة سلجوقی است.
طغرل پادشاه سلجوقی خط نویسی را نزدیكی از مسنوبین راوندی تحصیل كرد و سپس به نوشتن قرآن درسی جزو پرداخت كه صد دینار مغری صرف هر جزو آن شد. چون طغرل خود دراین راه میكوشید، مردم را نیز تشویق به خط نویسی میكرد. بیشتر خط نویسان این عهد به نوشتن قرآن یا تزئین طاقها و رواقهای مكانهای مذهبی پرداخته یا بر روی سفال و كاشی عمل میكردهاند. (سیف الله كامبخش فرد، سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر).
تاریخچة سلجوقی :
سلجوقیان ساختمانهای خود را با طرحهای برجسته و گچبریها تزئین میكردند و دیوارهای اتاقها را با كاشیهای رنگین درخشان میپوشاندند.
در ایران رنگ آمیزی از ضروریات است. زیرا كه بیشتر آن سرزمین، بیابان است و گلها و گیاهان در بهار دوران كوتاهی دارند و با فرارسیدن فصل گرما تنها زمین تشنه لب برجای میماند. پس دیوارهای رنگین كاخها و محرابهای مسجدها می توانند جبران بیرنگیها، طبیعت را بكنند و در هر فصلی یادگاری از بهار باشند.[1]
تاریخچهای از سلجوقیان
مهمترین تحول در صنعت سفالسازی در عصر سلجوقی ابداع نوعی خمیر سفید شیشه برای ساخت ظروف سفالین است كه تقریباً شبیه خاك چینی دورة سونگ (Sung) چین بوده كه شهرت فراوانی در سفالسازی كشورهای خاور نزدیك داشته است.
ظروف ساخته شده از این ماده خمیر شیشه بسیار نازك بوده با پوشش لعاب قلیائی، رنگ شفافی به خود گرفته است.
ساخت ظروف یاد شده در شهرهای معروف چوی ری، كاشان جرجان و نیشابور متداول بوده است. (سفال ایرانی، محمد یوسف كیانی).
سفالسازات عهد سلجوقی و جانشین آنها خوارزمشاهیان ظروفی میساختند كه در زمرة بهترین و زیباترین كارهای این صنعت بشمار میآیند. بسیاری از طرحها و شیوههای دورههای قبل را هنرمندان این دوره تكمیل كردند. طرق جدید تزئین از قبیل طرح مشبك، لعاب جلادار، حكاكی و برش و قالبگیری در مراكز مختلف ساخت سفال به كار میرفت. ری یكی از مراكز مهم این صنعت است.
پاره سفالهایی از نیشابور به دست آمده است كه بدنة سفید، نازك و سخت، بوم آماده و مناسبی را برای نوشتههای كوفی و نسخ به طریق مشبك شده است. گاه این ظروف رنگ آبی تند یافته و برجسته كاریهایی در آنها شده است.
تصاویر مرغ و نوشتههای ساده كوفی در صدراسلام نیز متداول بوده است. نقوش مسلط بر روی ظروف سفالین این دوره، تصاویر ما هم از مینیاتور بوده است. این نقوش، عموماً صحنههای مجلس پادشاهان را تصویر كرده است، گاهی هم مضنونهای مشخصی از وقایع مهم تاریخی، بزمها، زندگی عادی مردم و بویژه داستانهای شاهنامه فردوسی منعكس شده است. علاوه براین سفالگران مجالس شكار و سواركاری را به نشانة دلیری نقش میكردند. سفالسازی دراین دوره به نهایت پیشرفت از نظر ساخت و طرح رسید كه با حملة مغول اوایل قرن هفتم ه . ق نمونههایی از آن از بین رفت.
باید دانست كه امروزه مورخین برای تقسیم بندی سفالهای ایران از روشهای فنی گوناگون استفاده نمودهاند. یعنی آن را برحسب دوره تقسیم كردهاند.
دستة دیگر آن را برحسب مراكز فنی كه احتمال میدهند در آنجا ساخته شدهاند تقسیم نمودهاند و دستهای دیگر آن را برحسب نوع ساخت طبقه بندی كردهاند.
دراین مجال به قصد بررسی نقوش، كه هریك گویای روش خاصی بنابه منطقه ساخت و یا پیدایش خود هستند و این مناطق به شیوة نقش اندازی سبب تقسیمات ما شدهاند كه شامل مناطقی چون :
- آذربایجان
- كردستان
- مازندران
- ری
- كاشان
- ساوه می باشند.
A Survey of Pershian Art 1
A.A PoP
نقوش و ظروف سفالهای آذربایجان
سفالهای آذربایجان از نظر منطقه پیدایش و شیوة طراحی به دو گروه مستقل تقسیم شدهاند :
گروه اول :
به عقیدة آرتور آپهام پوپ، محل ساخت این نوع ظروف كاملاً مشخص نیست، عدهای میگویند كه در زنجان ساخته شده است. به علت آنكه اولین نمونه از این نوع در آنجا به فروش رسیده و عدهای دیگر براین عقیدهاند كه اشیاء یا نشانهایی كه در كوزه به عنوان گنج پنهان بوده، در آق كند ساخته شده كه دهی است در آذربایجان، ما بین زنجان و میانه، كه این نوع ظروف را بدانجا نسبت دادهاند.
ظروف آق كند، به شیوة لكآبی مرسوم است، كه طراحیها با شجاعت خاص ابداع گردیده است و با اقتباس از شیوة ساسانیان به شیوهای نوین با سبكی استادانه انجامیده است.
دراین شیوه هماهنگی والرها و تازگی و لطافت آنها به كلی طرح حالتی شاعرانه با كیفیتی مهیج میدهد كه گاه بر اثر فزونی عقاید دچار ضعفهائی شدهاند.
نقوش این شیوه فقط شامل پرنده و حیوانات در زمینهای از نقوش اسلیمی، روش خاص خود است و ویژگی آن در ابداع تركیب دونقش زمینه و موضوع اصلی آن با درجة اهمیت مساوی هستند و هر با حركتهای آزاد قلم، به طریقة بزرگنمایی كار شده است و از حیواناتی مثل خروس، خرگوش، مرغ، مرغابی و گوزن و گاهی روبروی هم و گاه به صورت بالا و پائین و گاه به صورت مجرد مطرح شده، كه دراین حالت با نقش زمینه خود تركیب گردیده است، كه گاه به صورت تكیه گاهی برای ایستایی
سفالهای آذربایجان
خرگوش و یا درختی برای بلبلی یا بر بال خروسی با پیچش زیبا نشسته است. نقوش حاشیه این ظروف كاملاً ساده به صورت هندسی ترسیم گشته است. رنگ مسلط براین شیوه دورنگ سبز حنایی و قرمز آجری است و گاهی از تركیبات رنگ فیروزهای، از آبی تا سبز فیروزهای با نقوش سیاه طراحی شده است.
گروه دوم :
محل ساخت گروه دوم از سفالهای آذربایجان را به شیخ تپه اورمیه نسبت دادهاند كه عموماً دارای ظروفی به شكل كاسه است كه قسمت خارج آن ساده و بدون نقش و قسمت داخل دارای نقش است.
دراین ظروف اغلب از رنگ زرد روشن در زمینه قهوهای برای رنگ آمیزی استفاده شده است.
تصاویر این شیوه نشانگر سبكی خاص است كه شامل نقوشی عموماً انسانی و گاه حیوان است كه نسبتاً از طراحی ناپختهای برخوردار هستند.
در تصاویری كه شامل نقوش انسانی است احتمالاً از داستانهای فردوسی اقتباس شده كه به عنوان مثال ظرفی است با طرح انسانی نشسته، در حالی كه دو حیوان با دو مار و بدن پرونده در دو طرف شانه وی قراردارند كه گویا منظور سفالگرنشان دادن ضحاك باشد و در طرح دیگری سه انسان نشسته در سه قسمت ظرف كه به ترتیب هریك جامی و خنجر و پرندهای در دست دارند.
به اقتباس از نقوش فلزكاری ساسانیان دو انسان ایستاده در شاخ و برگی با حاشیهای كه از تكرار یك حرف در كنار هم تزئین یافته است. و از ظروفی كه با نقش حیوانات تزئین شده، ظرفی است كه حملة شیری را به بزكوهی نشان میدهد و یا دوحیوان به حال جنگ روبروی هم در زمینهای كاملاً ساده نمایانده شدهاند.
نقوش و ظروف سفالهای كردستان
منبع ظروف سفالین كردستان در گروس كردستان است كه از پانزده ده در شمال شرقی بیجار تشكیل شده است و از مهمترین اینها، یازتكند است كه در روی تپهای قرار دارد. مبدأ اصلی این نوع ظروف در ری و كاشان بوده است ولی بعد در كردستان و آذربایجان با الهام گرفتن از این نقشها، با دیدی كاملاً نو و روحیهای مستقل ایجاد نقشهائی قوی به عنوان یك شیوة نوین در سفالگری آغاز گردیده است.
طراحی این ظروف با نقش آفرینی به مثابه یك رقابت جدی در بوجود آوردن سبكی خاص با نقوشی رمزآمیز انجامید كه بس حیرت انگیز و خلاصه ایرانی است.
در یازتكند، بهترین كوزه ها، كه پر از سكه در باغها یافته شده اند و بدون تاریخ هستند و اغلب خیلی بزرگ و به شكل كوزه و كاسه با جنسی خشن كه نشان دهندة خشك شدن در آفتاب هستند. این نوع ظروف را «گپری» نام نهادهاند كه گفته میشود از قدیمیترین شیوهها در اولین دوره از این هنر در ایران بوده است.
درایران، مهرپرستان را گبر مینامیدند و انتساب به این نام به علت ویژگی نقوش این سفالهاست، كه خاص زرتشتیان بوده، كه بالطبع برای جاوید نگهداشتن آئین خود از این نام استفاده كردهاند. این نوع ظروف برای عامة مردن ساخته شده و با سفالهایی كه برای دربار و امرا ساخته میشده اختلاف دارد.
اغلب ظروف این شیوه از دو رنگ سبز زیتونی یا كرم با مادهای زجاجی شفاف تركیب شده و به شكل خط و نقطههائی كه تركیبی رنگ آمیزی گردیده است.
از نظر موضوع به دو دسته تقسیم میشود، كه نقشی از شاخ و برگ اسلیمی به صورت نقش ثابت در زمینه و یا به صورت تركیب در هر دو موضوع استفاده شده است.
دستة اول :
از شیوة گبری را میتوان استفاده از خط كوفی تركیب شده با شیوة اسلیمی خود كه شاید بتوان به عنوان نقاشی خط مطرح نمود كه به بستگی مشخص در ظروف گبری مطرح گردیده كه گاه یكطرف با تركیبی از این شاخ و برگ نقش اصلی ظرفی گشته است.
قیمت فایل فقط 19,500 تومان
برچسب ها : سفال , دوره سلجوقیان , سفالگری در دوره سلجوقیان